Zasady ustroju politycznego państwa. Zarys wykładu

„Zasady ustroju politycznego państwa” to jeden z kilku głównych wykładów na studiach II stopnia na kierunku „administracja”. Wiele go łączy z przedmiotem o nazwie „Konstytucyjny system organów państwowych” z programu studiów licencjackich. Niestety w obecnym systemie kształcenia słuchacze magisterskich studiów uzupełniających nie muszą być absolwentami odpowiednich studiów licencjackich. Ale to nie jedyny problem wykładowców i autorów podręczników: użyte w oficjalnej nazwie przedmiotu określenie „ustroju politycznego” może być różnie rozumiane, a nawet można mieć wątpliwości, czy w ogóle powinno się tam znaleźć.

Znane od dawna odróżnianie ustroju politycznego od społeczno-gospodarczego dzisiaj nie najlepiej służy systematyzowaniu norm i zasad ustroju państwa. Czy takie zasady konstytucyjne, jak dobra wspólnego, godności człowieka czy społecznej gospodarki rynkowej nie mają znaczenia dla rozumienia zasad i instytucji ściśle związanych z samym sprawowaniem władzy w państwie? A jeśli mają, to czy są zasadami ustroju politycznego, czy społeczno-gospodarczego, a może obu, co przecież w gruncie rzeczy przekreśla sens różnicowania „ustrojów”. I dlatego w piśmiennictwie konstytucyjnym coraz częściej unika się tych określeń, zastępując je jedną kategorią „ustroju państwa”[1].

Choć niekiedy ustrojowi państwa nadaje się tradycyjne i wąskie znaczenie, to jednak zdecydowanie bardziej przekonywujące jest rozumienie szersze, obejmujące całość konstytucyjnych instytucji i zasad funkcjonowania państwa jako wspólnoty obywateli, a nie państwa jako tylko struktury jego organów. I dlatego w katalogu zasad ustrojowych powinny znaleźć się takie zasady, jak pomocniczości, sprawiedliwości społecznej, społeczeństwa obywatelskiego i kilka innych, a nie tylko zasady związane z samą organizacją polityczną państwa, w rodzaju zwierzchnictwa ludu, pluralizmu politycznego czy podziału władzy.

Inaczej mówiąc, wprowadzenie kiedyś do nazwy przedmiotu pojęcia ustroju politycznego może niepotrzebnie skłaniać do eliminowania z jego treści zasad konstytucyjnych będących czymś więcej niż tylko zasadami zorganizowania władzy publicznej. Co więcej, można nawet sądzić, że nie takie były intencje twórców programu studiów. Z pewnością chodziło o poszerzenie wiedzy konstytucyjnej, a nie tylko powtórzenie tego, co część studentów już słyszała na wykładzie o konstytucyjnych organach państwa.

Dla przedstawienia treści i znaczenia poszczególnych zasad konieczne jest ukazanie ich miejsca w całym systemie zasad określonej gałęzi prawa. Nie jest to łatwe, ponieważ zasady są ze sobą wzajemnie powiązane, ich treści przenikają się i krzyżują. Jest to jednak możliwe, jeśli odszukamy najważniejsze i zarazem najogólniejsze wartości systemu norm, który nas interesuje, a odnajdując z kolei normy, które w szczególny sposób służą realizacji tych wartości, możemy nawet przedstawić obraz całego systemu zasad.

Te najogólniejsze wartości ustroju Rzeczypospolitej wyrażają zasady nazywane przez nas zasadami-ideami ogólnymi. Są nimi zasady: państwa demokratycznego, podziału władzy, państwa prawnego, przyrodzonej godności człowieka i państwa sprawiedliwego. Wyrażają one fundamentalne i znane od dawna wartości ustroju państwa. Wszystkie inne zasady służą realizacji tych kilku zasad-idei ogólnych i im także poświęcimy uwagę, nie ograniczając wykładu tylko do zasad najczęściej omawianych w podręcznikach czy rozdziałach o zasadach ustrojowych.

Zasady ustroju państwa są zasadami tego działu prawa, który nazywa się prawem konstytucyjnym. Zasady tej gałęzi prawa wyrażane są przede wszystkim w tekstach ustaw, które nazywa się konstytucjami. I dlatego w pierwszym rozdziale znalazły się znane już części studentów uwagi o samej konstytucji: czym jest, jaki charakter mają jej postanowienia, jaka jest jej rola w państwie i społeczeństwie. Z kolei na treść rozdziału drugiego składają się trudniejsze uwagi o pojmowaniu zasad ustrojowych i o cechach szczególnych całego ich systemu. Dalsze rozdziały poświęcone są już konkretnym zasadom, w porządku wynikającym z przyjętej przez nas struktury systemu zasad, poczynając od rozdziału o zasadach państwa demokratycznego, a kończąc na rozdziale poświęconym zasadom państwa sprawiedliwego.

Uwagi wstępne o przedmiocie wykładu

I. Znaczenie konstytucji w ustroju państwa

1. Pojęcie ustroju i znaczenie określeń pochodnych
2. Konstytucja: jej szczególna treść i forma
3. Szczególna moc prawna konstytucji
4. Polityczno-społeczne znaczenie konstytucji

II. Zasady w prawie i struktura systemu zasad ustrojowych

1. Zasady a normy prawne
2. Zasady i ich katalogi w piśmiennictwie konstytucyjnym
3. Zasady a wartości. Pojęcie zasad-idei ogólnych
4. Struktura systemu zasad ustrojowych
5. Znaczenie normatywne preambuły i zasad programowych

III. Idea państwa demokratycznego i zasady systemu władzy suwerena

1. Pojęcie demokracji w historii konstytucjonalizmu
2. Zasada zwierzchnictwa ludu pierwszą zasadą systemu władzy suwerena
3. Zasada przedstawicielstwa i podstawowe zasady prawa wyborczego
4. Zasada pluralizmu politycznego i problematyka partii w prawie
5. Zasada demokracji bezpośredniej i jej instytucje

IV. Idea podziału władzy a zasady naczelne struktury organizacyjnej państwa

1. Geneza idei i znaczenie myśli Monteskiusza
2. Podział władzy w systemach rządów prezydenckich i parlamentarno-gabinetowych
3. Zasada podziału władzy a zasada nadrzędności parlamentu
4. Podział władzy w konstytucjonalizmie polskim
5. Wertykalny podział władzy: państwa federalne a unitarne

V. Idea państwa prawnego i konstytucyjne zasady systemu źródeł prawa

1. Kształtowanie się koncepcji państwa prawnego
2. Rozumienie idei w literaturze polskiej
3. Państwo prawne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego
4. Szczególne cechy systemu źródeł prawa
5. Znaczenie ustawy w systemie prawa krajowego

VI. Idea godności człowieka i zasady ogólne systemu ochrony jednostki

1. Historyczne antecedencje
2. Problematyka praw człowieka w Konstytucji
3. Pojęcie godności człowieka. Godność człowieka w dokumentach konstytucyjnych
4. Znaczenie prawne zasad godności, wolności i równości

VII. Idea sprawiedliwości społecznej i konstytucyjne zasady państwa sprawiedliwego

1. Idea sprawiedliwości w ustroju państwa
2. Sprawiedliwość społeczna w polskiej myśli konstytucyjnej
3. Sprawiedliwość społeczna a idea państwa sprawiedliwego
4. Zasada solidarności
5. Zasada dobra wspólnego
6. Zasada pomocniczości
7. Zasada społeczeństwa obywatelskiego
8. Zasada społecznej gospodarki rynkowej

Aneks